Tỷ lệ mắc ung thư là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa về tỷ lệ mắc ung thư

Tỷ lệ mắc ung thư (cancer incidence rate) là chỉ số đo lường số ca ung thư mới được chẩn đoán trong một quần thể dân số xác định, trong một khoảng thời gian nhất định, thường là mỗi năm. Đây là một đại lượng quan trọng trong dịch tễ học ung thư, giúp phản ánh quy mô của vấn đề sức khỏe cộng đồng liên quan đến ung thư tại một địa phương, quốc gia hoặc toàn cầu. Việc theo dõi chỉ số này đóng vai trò nền tảng trong việc hoạch định chính sách y tế, triển khai chương trình tầm soát và phòng ngừa bệnh.

Tỷ lệ mắc thường được biểu thị bằng số ca mới trên 100.000 dân mỗi năm để dễ so sánh giữa các khu vực và thời điểm khác nhau. Các dữ liệu được thu thập từ các hệ thống đăng ký ung thư, sau đó chuẩn hóa theo độ tuổi nhằm loại bỏ ảnh hưởng của sự khác biệt cấu trúc dân số. Có hai loại tỷ lệ mắc phổ biến: tỷ lệ thô (crude incidence rate) và tỷ lệ chuẩn hóa theo độ tuổi (age-standardized incidence rate – ASIR). ASIR là chỉ số thường dùng trong nghiên cứu và báo cáo quốc tế vì cho phép so sánh khách quan giữa các quần thể.

Phân tích tỷ lệ mắc ung thư theo từng loại ung thư (ví dụ: phổi, vú, gan) và theo giới tính, tuổi tác, chủng tộc hay địa lý giúp nhận diện các vấn đề ưu tiên và xây dựng chương trình phòng ngừa phù hợp. Đây cũng là công cụ để đánh giá hiệu quả của các biện pháp can thiệp y tế, từ giáo dục cộng đồng đến kiểm soát yếu tố nguy cơ.

Phân biệt tỷ lệ mắc và tỷ lệ hiện mắc

Tỷ lệ mắc (incidence rate) và tỷ lệ hiện mắc (prevalence rate) là hai khái niệm thường bị nhầm lẫn nhưng có ý nghĩa hoàn toàn khác nhau trong nghiên cứu dịch tễ học. Tỷ lệ mắc chỉ tính số lượng ca ung thư mới phát sinh trong một khoảng thời gian nhất định (thường là 1 năm), trong khi tỷ lệ hiện mắc bao gồm tất cả các trường hợp ung thư đang tồn tại tại một thời điểm, bao gồm cả ca mới và cũ.

Tỷ lệ hiện mắc phản ánh tổng gánh nặng bệnh tật trong cộng đồng tại thời điểm khảo sát, phụ thuộc không chỉ vào số ca mới mà còn vào thời gian sống của bệnh nhân sau chẩn đoán. Trong khi đó, tỷ lệ mắc là chỉ báo động của nguy cơ phát sinh bệnh và có thể bị ảnh hưởng bởi khả năng phát hiện (diagnostic capacity) và hiệu quả chương trình tầm soát ung thư.

Ví dụ minh họa:

Chỉ số	Định nghĩa	Ví dụ (giả định)
Tỷ lệ mắc	Số ca ung thư mới trong một năm	100 ca/100.000 người/năm
Tỷ lệ hiện mắc	Tổng số người đang sống với ung thư	850 ca/100.000 người

Tỷ lệ hiện mắc thường cao hơn ở các loại ung thư có tiên lượng tốt (ví dụ: ung thư tuyến giáp, ung thư vú giai đoạn sớm), trong khi tỷ lệ mắc cao nhưng tỷ lệ hiện mắc thấp có thể chỉ ra mức độ tử vong cao (như ung thư tụy).

Cách tính tỷ lệ mắc ung thư

Cách tính tỷ lệ mắc ung thư cơ bản nhất là chia số ca mới phát hiện trong một năm cho tổng dân số trung bình trong cùng năm đó, sau đó nhân với 100.000 để chuẩn hóa. Công thức:

$Tỷ\ lệ\ mắc = \left( \frac{Số\ ca\ ung\ thư\ mới}{Tổng\ dân\ số\ trung\ bình} \right) \times 100.000$

Tuy nhiên, để có thể so sánh giữa các quốc gia có cấu trúc dân số khác nhau, người ta sử dụng tỷ lệ mắc chuẩn hóa theo độ tuổi (age-standardized incidence rate – ASIR). Chỉ số này được tính dựa trên một mô hình dân số tiêu chuẩn, ví dụ theo WHO World Standard Population hoặc SEGI.

Các bước chuẩn hóa bao gồm:

1. Chia dân số theo nhóm tuổi (ví dụ: 0–14, 15–44, 45–64, ≥65).
2. Tính tỷ lệ mắc riêng cho từng nhóm tuổi.
3. Nhân tỷ lệ mắc theo tuổi với tỷ trọng tương ứng của nhóm tuổi trong dân số chuẩn.
4. Cộng tất cả để ra tỷ lệ chuẩn hóa.

Chuẩn hóa là phương pháp khoa học cần thiết khi đánh giá xu hướng ung thư toàn cầu, vì các quốc gia có cơ cấu dân số trẻ (như châu Phi) sẽ có tỷ lệ mắc ung thư thấp hơn chỉ đơn thuần do số người cao tuổi ít hơn, chứ không nhất thiết là ít ung thư hơn thực tế.

Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập

Tỷ lệ mắc ung thư được xây dựng từ dữ liệu thu thập thông qua hệ thống đăng ký ung thư (cancer registry). Các hệ thống này có thể là dân số dựa trên địa phương (population-based registry) hoặc bệnh viện (hospital-based registry). Mục tiêu của hệ thống là thu thập, phân loại, mã hóa và lưu trữ tất cả các ca ung thư mới được chẩn đoán trong khu vực được theo dõi.

Các nguồn dữ liệu chính bao gồm:

• Bệnh viện: hồ sơ khám chữa bệnh, kết quả sinh thiết, chẩn đoán hình ảnh.
• Phòng xét nghiệm: mô bệnh học, tế bào học, marker khối u.
• Phòng khám: báo cáo các ca ngoại trú được xác định ung thư.
• Trung tâm giám định tử vong: thông tin về nguyên nhân tử vong.

Một số hệ thống đăng ký ung thư nổi bật:

• SEER Program – National Cancer Institute (Hoa Kỳ)
• GLOBOCAN – International Agency for Research on Cancer (WHO)
• U.S. Cancer Statistics – CDC

Dữ liệu được chuẩn hóa theo hệ thống phân loại bệnh ung thư quốc tế (ICD-O-3) và được kiểm tra chéo để loại bỏ trùng lặp, sai sót chẩn đoán hoặc thiếu thông tin lâm sàng. Việc thu thập dữ liệu chính xác đòi hỏi sự phối hợp giữa các cơ sở y tế, kỹ thuật viên thống kê, chuyên gia tin học y tế và các nhà nghiên cứu dịch tễ học.

Phân tích theo độ tuổi, giới tính và khu vực

Tỷ lệ mắc ung thư có sự khác biệt đáng kể giữa các nhóm tuổi, giới tính và khu vực địa lý do ảnh hưởng của nhiều yếu tố như di truyền, hành vi sức khỏe, yếu tố môi trường và khả năng tiếp cận dịch vụ y tế. Phân tích theo các biến số này cung cấp thông tin cụ thể để xây dựng chiến lược phòng chống ung thư phù hợp với từng nhóm đối tượng.

Theo dữ liệu từ GLOBOCAN 2020, ung thư là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở người từ 40 tuổi trở lên tại nhiều quốc gia phát triển. Các loại ung thư thường gặp theo nhóm tuổi bao gồm:

• Tuổi trẻ (dưới 40): Ung thư hạch, ung thư tuyến giáp, ung thư tinh hoàn.
• Trung niên (40–64): Ung thư vú, đại trực tràng, phổi.
• Cao tuổi (65 trở lên): Ung thư tiền liệt tuyến, tụy, dạ dày.

Ngoài ra, sự khác biệt giới tính cũng rất rõ rệt. Ung thư vú là loại phổ biến nhất ở nữ giới, chiếm khoảng 1/4 tổng số ca ung thư mới ở phụ nữ toàn cầu. Trong khi đó, ung thư phổi và gan chiếm tỷ lệ lớn ở nam giới do yếu tố nguy cơ như hút thuốc, uống rượu và viêm gan siêu vi.

Về mặt địa lý, các quốc gia phát triển có xu hướng ghi nhận tỷ lệ mắc cao hơn do khả năng tầm soát và chẩn đoán tốt hơn, nhưng lại có tỷ lệ tử vong thấp hơn. Ngược lại, nhiều quốc gia đang phát triển có tỷ lệ mắc thấp nhưng tỷ lệ tử vong cao do phát hiện muộn và thiếu nguồn lực y tế.

Khu vực	Tỷ lệ mắc (ASIR) / 100.000	Ung thư phổ biến
Bắc Mỹ	398.0	Vú, tuyến tiền liệt, phổi
Châu Âu	355.0	Đại trực tràng, vú, phổi
Châu Á	204.0	Gan, dạ dày, phổi
Châu Phi	139.0	Cổ tử cung, vú, gan

Xu hướng tỷ lệ mắc ung thư trên thế giới

Trong hai thập kỷ qua, tỷ lệ mắc ung thư đã gia tăng đều đặn tại hầu hết các quốc gia trên thế giới. Theo dự báo từ IARC, số ca ung thư mới sẽ tăng từ 19,3 triệu năm 2020 lên gần 28,4 triệu vào năm 2040. Sự gia tăng này chủ yếu xuất phát từ yếu tố nhân khẩu học (tăng tuổi thọ, dân số già hóa) và sự lan rộng của các yếu tố nguy cơ hiện đại như hút thuốc, ô nhiễm, chế độ ăn nghèo dinh dưỡng và béo phì.

Ở các quốc gia phát triển, mặc dù tỷ lệ mắc tăng nhẹ nhưng tỷ lệ tử vong giảm rõ rệt nhờ tiến bộ trong tầm soát, phát hiện sớm và điều trị. Ngược lại, ở các nước thu nhập thấp và trung bình, gánh nặng ung thư đang chuyển dịch mạnh mẽ với tỷ lệ mắc và tử vong tăng nhanh.

Một số yếu tố làm thay đổi xu hướng mắc:

• Gia tăng tuổi thọ và dân số cao tuổi.
• Chuyển đổi mô hình bệnh tật từ truyền nhiễm sang không lây nhiễm.
• Thay đổi hành vi sống: ít vận động, hút thuốc lá, rượu bia.
• Tiếp cận tốt hơn với hệ thống tầm soát (mammography, nội soi đại tràng, xét nghiệm HPV).

Các yếu tố ảnh hưởng đến tỷ lệ mắc

Tỷ lệ mắc ung thư chịu ảnh hưởng tổng hợp của yếu tố cá nhân, hành vi, môi trường và di truyền. Trong đó, yếu tố lối sống đóng vai trò chủ đạo trong phần lớn các loại ung thư thường gặp.

Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm:

• Hút thuốc lá: yếu tố hàng đầu gây ung thư phổi, thanh quản, thực quản.
• Béo phì và ít vận động: liên quan đến ung thư đại trực tràng, nội mạc tử cung, vú sau mãn kinh.
• Uống rượu: làm tăng nguy cơ ung thư gan, thực quản, vòm họng.
• Nhiễm trùng: như HBV, HCV (ung thư gan), HPV (cổ tử cung), Helicobacter pylori (dạ dày).
• Di truyền: đột biến gen BRCA1/2, APC, TP53, thường gặp trong ung thư vú, đại tràng và buồng trứng.

Ngoài ra, chất lượng hệ thống y tế và khả năng tiếp cận dịch vụ cũng quyết định đến tỷ lệ chẩn đoán, dẫn đến chênh lệch giữa các nhóm dân cư và vùng miền. Nơi có chương trình tầm soát định kỳ sẽ ghi nhận tỷ lệ mắc cao hơn nhưng cũng giảm được tỷ lệ tử vong nhờ phát hiện sớm.

Ý nghĩa và ứng dụng của tỷ lệ mắc

Tỷ lệ mắc ung thư là một trong những chỉ số then chốt được sử dụng trong xây dựng chiến lược y tế quốc gia. Nó cung cấp cơ sở dữ liệu cần thiết để lập kế hoạch cho các chương trình phòng ngừa, tầm soát và điều trị ung thư, đồng thời giúp đánh giá hiệu quả của các can thiệp y tế cộng đồng.

Ứng dụng của chỉ số này gồm:

• Dự báo gánh nặng bệnh tật trong tương lai.
• Phân tích hiệu quả và mức độ bao phủ của các chương trình tầm soát.
• So sánh giữa các khu vực và theo thời gian nhằm xác định ưu tiên can thiệp.
• Giám sát tác động của chính sách y tế, môi trường và lối sống.

Giới hạn và thách thức

Mặc dù là chỉ số hữu ích, tỷ lệ mắc ung thư cũng có một số giới hạn nhất định. Khả năng phát hiện phụ thuộc vào trình độ y tế và độ bao phủ của hệ thống đăng ký ung thư. Ở nhiều nước thu nhập thấp, dữ liệu còn thiếu chính xác, dẫn đến đánh giá chưa đầy đủ quy mô vấn đề.

Một thách thức khác là sự khác biệt trong tiêu chí chẩn đoán, phương pháp thu thập và hệ thống mã hóa khiến việc so sánh giữa các quốc gia đôi khi thiếu tính nhất quán. Thêm vào đó, trong một số trường hợp, tỷ lệ mắc cao không đồng nghĩa với gánh nặng bệnh tật cao nếu thời gian sống kéo dài (như ung thư tuyến giáp) hoặc bệnh không gây tử vong.

Tài liệu tham khảo

1. SEER Cancer Statistics - National Cancer Institute (NCI)
2. GLOBOCAN 2020 - International Agency for Research on Cancer (IARC)
3. U.S. Cancer Statistics - Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
4. World Health Organization (WHO) – Cancer
5. Our World in Data – Cancer Data & Trends